اردیبهشتگان؛ جشن زیبایی، طبیعت و نیکی در فرهنگ ایران‌زمین
فهرست محتوا
بخش اول؛ مقدمه:
اردیبهشتگان در دل تقویم باستانی ایران، روزهایی هستند که نه‌فقط تاریخ، بلکه شادی و معنا را جشن می‌گیرند. یکی از این روزها، اردیبهشتگان است؛ جشنی کهن و ریشه‌دار که در آن، ایرانیان باستان، راستی، نیکی، طبیعت و آتش را گرامی می‌داشتند. این جشن در دومین روز از ماه اردیبهشت، که نام روز و ماه یکی می‌شود، برگزار می‌شود و یکی از جلوه‌های باشکوه فرهنگ زرتشتی به شمار می‌رود.
جشن اردیبهشتگان نه‌فقط نمادی از پاسداشت عناصر طبیعی و نظم کیهانی است، بلکه یادآور اهمیت نیکی، پاکی و هماهنگی انسان با طبیعت و هستی است. اردیبهشت، از واژه اوستایی «اَشَه وهیشتَه» می‌آید که به معنای «بهترین راستی» یا «برترین نظم هستی» است. در جهان‌بینی ایرانیان باستان، این نیرو از سوی اهورامزدا برای برقرار کردن عدالت و پاکی در جهان آفریده شده بود.
در این مقاله، قصد داریم به بررسی ریشه‌ها، مفاهیم نمادین و آیین‌های مرتبط با اردیبهشتگان بپردازیم. همچنین نگاهی خواهیم داشت به اینکه چگونه می‌توان این جشن کهن را در زندگی مدرن احیا کرد و آن را به عنوان فرصتی برای بازگشت به اصالت، طبیعت و نیکی، دوباره زنده نگه داشت.
بخش دوم؛ اردیبهشتگان چیست؟
در میان آیین‌ها و جشن‌های باستانی ایران‌زمین، جشن‌هایی وجود دارند که نه‌تنها رنگ‌وبوی شادی و شادمانی دارند، بلکه بازتاب‌دهنده‌ی بینش عمیق مردم ایران نسبت به هستی، طبیعت، اخلاق و معنویت هستند. یکی از این جشن‌های زیبا و ریشه‌دار، جشن اردیبهشتگان است؛ آیینی که در ستایش پاکی، راستی و نظم جهان برگزار می‌شد و ریشه‌ای عمیق در فلسفه زرتشتی و فرهنگ کهن ایرانی دارد.
۱. اردیبهشتگان؛ جشن راستی و پاکی
جشن اردیبهشتگان یکی از جشن‌های دوازده‌گانه‌ی زرتشتی است که زمانی برگزار می‌شود که نام روز و ماه در تقویم یکی می‌شود. در این مورد، نام روز «اردیبهشت» و نام ماه نیز «اردیبهشت» است. بر همین اساس، اردیبهشتگان در روز سوم از ماه اردیبهشت جشن گرفته می‌شود. این جشن بزرگ، فرصتی برای ستایش امشاسپند اردیبهشت است که یکی از فرشتگان برجسته در آیین زرتشتی به شمار می‌رود و نماد نظم، راستی، پاکی، عدالت و نگهبانی از آتش است.
در باور ایرانیان باستان، هر جشن به یکی از جنبه‌های معنوی و کیهانی زندگی ارتباط داشت و اردیبهشتگان نیز آیینی بود برای بزرگداشت حقیقت، صداقت و هماهنگی با جهان هستی. این جشن در بسیاری از شهرهای باستانی ایران با روشن‌کردن آتش‌های مقدس، نیایش دسته‌جمعی، پوشیدن لباس‌های سفید و حضور در دل طبیعت برگزار می‌شد.
۲. ریشه واژه «اردیبهشت»
واژه «اردیبهشت» از زبان اوستایی آمده و شکل اصلی آن «اَشا وهیشتا» (Asha Vahishta) است. «اَشا» مفهومی بسیار ژرف در متون زرتشتی است که معانی گوناگونی چون راستی، نظم الهی، قانون کیهانی و حقیقت را در خود دارد. «وهیشتا» نیز به معنای بهترین یا برترین است. ترکیب این دو واژه به معنای «بهترین راستی» یا «والاترین نظم» است. به همین دلیل، اردیبهشت در اندیشه زرتشتی نه‌فقط یک امشاسپند، بلکه نماد عالی‌ترین شکل اخلاق و معنویت است.
اردیبهشت، نگهبان آتش مقدس نیز هست و در جایگاه یکی از سه امشاسپند اصلی قرار دارد که در کنار وهومن (نیک‌اندیشی) و شهریور (شهریاری) نقش مهمی در نظم جهان دارند.
۳. زمان برگزاری اردیبهشتگان
جشن اردیبهشتگان طبق گاه‌شماری زرتشتی، در سومین روز از ماه اردیبهشت برگزار می‌شود، زیرا در آن روز، نام ماه و روز یکی است. اما در برخی منابع و تقویم‌ها، این تاریخ به دوم اردیبهشت نیز نسبت داده شده است که این تفاوت به‌دلیل تطابق نداشتن کامل تقویم‌های رسمی امروزی با تقویم سنتی زرتشتی است.
با این‌حال، بیشتر زرتشتیان روز سوم اردیبهشت‌ماه را زمان رسمی برگزاری این آیین می‌دانند. در این روز، مردم باستان خانه‌های خود را پاکیزه می‌کردند، آتشدان‌ها را روشن می‌نمودند، لباس نو می‌پوشیدند و به دیدار یکدیگر می‌رفتند تا با نیت خیر و یادآوری راستی، سالی پرنور و آرام داشته باشند.
بخش سوم؛ فلسفه و نمادهای جشن اردیبهشتگان:
جشن اردیبهشتگان یکی از زیباترین نمودهای فلسفه‌ی ژرف و انسانی آیین زرتشتی است. فلسفه‌ای که بر راستی، نظم، و هماهنگی با طبیعت و جهان هستی تأکید دارد. اردیبهشت، به‌عنوان یکی از امشاسپندان (نیروهای الهی در آیین زرتشتی)، نماد «اشا» یعنی بهترین راستی، نظم کیهانی، و قانون معنوی هستی است. از این‌رو جشن اردیبهشتگان، نه فقط یک مراسم آیینی، بلکه تجلی ارج نهادن به راستی و پاکی در زندگی فردی و اجتماعی‌ست.
۱. آتش؛ عنصر پاکی و حقیقت
در این جشن، عنصر آتش جایگاهی ویژه دارد. در آیین زرتشتی، آتش نه‌تنها نماد گرما و نور است، بلکه نماینده‌ی حضور ایزدی و راستی در جهان است. اردیبهشت به‌عنوان نگهبان آتش مقدس شناخته می‌شود، و زرتشتیان باور دارند که راستی و صداقت در وجود آتش متجلی است. روشن‌کردن آتش در آتشکده‌ها یا خانه‌ها در این روز، نمادی از روشنایی درونی، صداقت، و حقیقت است.
۲. نمادها: نور، راستی، طبیعت پاک
در جشن اردیبهشتگان، نمادهایی چون نور، آتش، راستی، و طبیعت پاک حضور پررنگی دارند. مردم در گذشته با پوشیدن لباس‌های سفید (رنگ پاکی و معنویت)، خانه‌تکانی و نظافت محیط زندگی، و حتی نیایش در طبیعت، این مفاهیم را گرامی می‌داشتند. طبیعت در این آیین، مظهری از نظم الهی و زندگی هماهنگ با آفرینش دانسته می‌شد.
در واقع، اردیبهشتگان یادآور این حقیقت است که انسان با انتخاب صداقت، پاکی و هماهنگی با طبیعت، می‌تواند در مسیر بهترین راستی یعنی اشا وهیشتا گام بردارد؛ مسیری که هم دنیای بیرونی‌اش را زیباتر می‌کند و هم درونش را روشن‌تر.
بخش چهارم؛ آیین‌ها و آداب جشن اردیبهشتگان:
جشن اردیبهشتگان یکی از جشن‌های پربار و معنوی در تقویم باستانی ایران است که با محوریت راستی، نور، آتش و طبیعت برگزار می‌شود. این جشن در دوم یا سوم اردیبهشت‌ماه، زمانی‌که نام روز و ماه یکی می‌شود، برگزار شده و نشانه‌ای از پاکی، قانون کیهانی و هماهنگی با هستی است. آیین‌های این جشن ریشه در فلسفه‌ای ژرف دارد که در هر جزئی از آن نمادها و نشانه‌هایی از صداقت، پاکی و احترام به طبیعت و ارزش‌های انسانی دیده می‌شود.
۱. روشن کردن آتش؛ تجلی راستی و نور
یکی از اصلی‌ترین و زیباترین رسوم جشن اردیبهشتگان، روشن‌کردن آتش است. در آیین زرتشتی، آتش مظهر راستی، روشنایی، گرما و زندگی است و اردیبهشت، یکی از امشاسپندان محافظ آتش محسوب می‌شود. در این روز، مردم آتش را در آتشکده‌ها، کوه‌ها یا حتی خانه‌های خود روشن می‌کردند تا نماد حضور راستی و صداقت در زندگی باشد. شعله‌ی آتش در این مراسم، نه فقط یک نور فیزیکی، بلکه نوری درونی برای پالایش ذهن و دل است.
۲. گردهمایی‌های خانوادگی و اجتماعی؛ پیوند با طبیعت و نیکی
یکی دیگر از آیین‌های مهم این روز، گردهمایی خانوادگی یا اجتماعی در فضای باز و در کنار طبیعت است. مردم با گرد آمدن در دامان طبیعت، رودها یا باغ‌ها، به نیایش، گفت‌وگو و ستایش زیبایی‌های آفرینش می‌پرداختند. هدف این گردهمایی‌ها، نه‌تنها شادی و پیوند بیشتر میان افراد، بلکه تاکید بر زندگی در هماهنگی با طبیعت، نیکی و قانون معنوی جهان (اشا) بوده است.
۳. شعرخوانی، نیایش و پذیرایی سنتی
در برخی مناطق ایران، شعرخوانی و نیایش جزو آداب رایج اردیبهشتگان بوده است. افراد شعرهایی درباره راستی، روشنایی، طبیعت و نیکی می‌خواندند و در فضایی آرام و مقدس، ذهن خود را به سوی ارزش‌های والای انسانی سوق می‌دادند. همچنین، در این روز، خوراکی‌هایی گیاهی و ساده همچون نان، سبزی، میوه‌های فصل یا نوشیدنی‌های سنتی مانند دوغ و شربت تهیه و بین حاضران تقسیم می‌شد. هدف از این نوع پذیرایی، حفظ سادگی و هماهنگی با طبیعت پاک بود.
برخی خانواده‌ها نیز با استفاده از گل‌های معطر مانند گل‌محمدی یا اسطوخودوس محیط خانه یا محل برگزاری مراسم را تزئین می‌کردند؛ گویی رایحه‌ی طبیعت، بخشی از روح جشن شده بود.
بخش پنجم؛ پیوند اردیبهشتگان با طبیعت و محیط‌زیست:
جشن اردیبهشتگان نه‌تنها یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است، بلکه نمایانگر پیوندی عمیق میان انسان، طبیعت و اصول اخلاقی در جهان هستی است. این جشن، که در دوم یا سوم اردیبهشت برگزار می‌شود، ریشه در باورهای زرتشتی دارد و یکی از مهم‌ترین آموزه‌های آن، احترام به طبیعت، راستی، پاکی و نظم کیهانی است. چنین دیدگاهی، هزاران سال پیش در دل فرهنگ ایرانی شکل گرفت و امروزه می‌تواند منبع الهامی قدرتمند برای گسترش آگاهی زیست‌محیطی باشد.
۱. طبیعت؛ عنصری مقدس در دل جشن اردیبهشتگان
در آیین‌های مرتبط با اردیبهشتگان، طبیعت نه‌تنها بستر برگزاری جشن است، بلکه خود به‌عنوان موجودی زنده و مقدس شناخته می‌شود. مردم در دامان دشت، کنار رودها یا باغ‌ها گرد هم می‌آمدند، گل‌ها و درختان را می‌آراستند، آب را پاک می‌داشتند و از هر رفتاری که موجب آلودگی محیط‌زیست می‌شد، پرهیز می‌کردند. این احترام عمیق به طبیعت، بازتاب آموزه‌ی زرتشتی "پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک" بود؛ جایی که کردار نیک شامل حفاظت از زمین، آب، هوا و گیاهان می‌شد.
۲. اردیبهشت؛ نماد پاکی، نظم و هماهنگی با طبیعت
واژه‌ی «اردیبهشت» برگرفته از اوستایی «اشا وهیشتا» به‌معنای "بهترین راستی" است. در باور زرتشتی، اردیبهشت یکی از امشاسپندان است که بر عنصر آتش، به‌عنوان نماد پاکی و راستی، نظارت دارد. اما این راستی و پاکی، تنها محدود به اخلاق فردی نیست؛ بلکه در رفتار اجتماعی و زیست‌محیطی نیز تجلی می‌یابد. در این نگاه، طبیعت آینه‌ای است از نظم کیهانی (اشا) و تخریب آن، دور شدن از مسیر راستی و هماهنگی است.
۳. الهام‌گیری از اردیبهشتگان برای آگاهی زیست‌محیطی امروز
در دنیای معاصر، که چالش‌های زیست‌محیطی مانند تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا و نابودی منابع طبیعی ما را تهدید می‌کند، بازگشت به آموزه‌های جشن‌هایی چون اردیبهشتگان می‌تواند یک راهکار فرهنگی مؤثر باشد. این جشن، فرصتی‌ست برای آموزش نسل جدید درباره‌ی مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط‌زیست، لزوم کاهش مصرف‌گرایی، پاسداشت منابع طبیعی و ایجاد رابطه‌ای اخلاق‌محور با زمین.
مدارس، انجمن‌ها و فعالان محیط‌زیست می‌توانند از اردیبهشتگان به‌عنوان یک روز نمادین برای برگزاری برنامه‌هایی مثل پاک‌سازی طبیعت، درختکاری، کارگاه‌های آموزشی یا گردهمایی‌های فرهنگی بهره بگیرند.
اردیبهشتگان، فقط یک جشن نیست؛ یادآور مسئولیتی‌ست که در برابر زمین و هستی داریم.
بخش ششم؛ اردیبهشتگان در دنیای امروز:
جشن اردیبهشتگان، با آن‌که ریشه در هزاران سال پیش دارد، امروزه می‌تواند با بازتعریفی خلاقانه و معاصر، دوباره در زندگی روزمره‌ی ما جان بگیرد. این جشن باستانی نه‌تنها فرصتی برای شادی و گردهمایی‌ست، بلکه یادآور راستی، پاکی، هماهنگی با طبیعت و مهربانی انسانی است—مفاهیمی که بیش از هر زمان دیگری در جهان مدرن، به آن‌ها نیاز داریم.
۱. چگونه اردیبهشتگان را مدرن و ساده برگزار کنیم؟
در شرایط امروزی، لزوماً نیازی به آیین‌های بزرگ و رسمی نیست تا روح یک جشن باستانی زنده شود. می‌توان این روز را با دورهمی دوستانه یا خانوادگی گرامی داشت؛ مثلاً در پارک یا فضای باز، با خوراکی‌های گیاهی، چای و گفتگو درباره مهربانی، نظم درونی و احترام به طبیعت. حتی روشن کردن یک شمع یا چراغ کوچک در خانه، نمادی از آتش پاکیزه و روشنایی جشن اردیبهشتگان است.
ارسال یک هدیه نمادین یا پیام نیکی به یکی از دوستان یا اطرافیان نیز راهی ساده و تأثیرگذار برای ترویج نیکی و عشق در این روز است. می‌توان کارت‌پستالی با جملاتی از اوستا یا اشعار حافظ و سعدی فرستاد یا با اشتراک‌گذاری یک عکس، نقل قول یا خاطره درباره طبیعت در فضای مجازی، پیام راستی و هماهنگی با هستی را به دیگران منتقل کرد.
۲. احیای آیین‌های ایرانی؛ حفظ هویت در دنیای جهانی‌شده
در عصر جهانی شدن، جایی که فرهنگ‌های بیگانه به سرعت در حال گسترش‌اند، بازگشت آگاهانه به جشن‌ها و آیین‌های باستانی همچون اردیبهشتگان، می‌تواند نقشی حیاتی در حفظ و تقویت هویت ایرانی ایفا کند. این آیین‌ها صرفاً یادگار گذشته نیستند، بلکه حامل مفاهیم انسانی، اخلاقی و زیست‌محیطی عمیقی هستند که در تمام دوران‌ها کاربرد دارند.
جشن‌هایی مانند اردیبهشتگان می‌توانند به نسل جدید آموزش دهند که فرهنگ ایرانی فقط در کتاب‌های تاریخ نیست، بلکه می‌تواند زنده، زیبا و معنادار باشد. وقتی کودکان و جوانان در مراسمی ساده اما معنادار شرکت کنند—حتی اگر فقط در حد روشن کردن شمعی یا کاشتن گلدانی باشد—رابطه‌ای عمیق‌تر با ریشه‌های فرهنگی خود پیدا می‌کنند.
همچنین مدارس، کانون‌های فرهنگی، کتابخانه‌ها و حتی فضای مجازی، می‌توانند بستری برای معرفی و ترویج این آیین‌ها باشند. تولید محتوای فرهنگی درباره اردیبهشتگان، ساخت پادکست، ویدیو یا طراحی بسته‌های آموزشی، می‌تواند این جشن را به شکل تازه و جذاب به جامعه بازگرداند.
در نهایت، اردیبهشتگان نه‌فقط یادآور گذشته، بلکه چراغی برای آینده‌ای روشن‌تر و هماهنگ‌تر با زمین، طبیعت و اخلاق انسانی‌ست.
بخش هفتم؛ نتیجه‌گیری:
جشن اردیبهشتگان، یکی از درخشان‌ترین جلوه‌های فرهنگ کهن ایران‌زمین است؛ جشنی که ریشه در باورهای ژرف زرتشتی دارد و مفاهیمی چون راستی، پاکی، نور، و هماهنگی با طبیعت را پاس می‌دارد. این آیین نه‌فقط یک مراسم مذهبی یا فصلی بوده، بلکه تجلی بینشی عمیق نسبت به زندگی، اخلاق و هستی‌ست—بینشی که همچنان می‌تواند برای انسان امروز الهام‌بخش باشد.
در دنیایی که شتاب، نابرابری، آلودگی و فراموشی ارزش‌های انسانی در آن رو به افزایش است، بازگشت به آیین‌هایی مانند اردیبهشتگان می‌تواند تلنگری آرام اما مؤثر برای یادآوری مفاهیم اصیل انسانی باشد. این جشن با تأکید بر راستی در اندیشه، گفتار و کردار، و همچنین با نمادهایی چون آتش و نور که بیانگر روشنایی درونی و آگاهی‌اند، ما را به خودشناسی و طبیعت‌دوستی فرا می‌خواند.
درست است که جهان امروز دیگر آن جهان ساده‌ی باستان نیست، اما پیام اردیبهشتگان همچنان زنده و قابل اجراست. برگزاری این جشن در قالب‌هایی نو مانند دورهمی‌های کوچک، روشن کردن شمع، کاشت گل، ارسال پیام‌های نیکی یا حتی به اشتراک گذاشتن مفاهیم آن در شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند گامی در جهت احیای آیین‌های فراموش‌شده و انتقال آن به نسل جدید باشد.
بیاییم اردیبهشتگان را فقط در تقویم ندانیم، بلکه آن را در دل‌ها زنده نگه داریم. با هر عمل نیکی، با هر لبخند، با هر توجهی به طبیعت یا راستی، می‌توانیم روح این جشن را در زندگی خود جاری کنیم. برگزاری دوباره اردیبهشتگان، تنها یادآوری گذشته نیست؛ بلکه نگاهی به آینده‌ای روشن‌تر، انسانی‌تر و هماهنگ‌تر با جهان پیرامون است.
مقاله توسط تیم مارکت‌زی
