پیدایش و آیین جشن تیرگان

جشن تیرگان در گرامیداشت تیشتر ستاره‌ی باران‌آور در فرهنگ ایرانی است که در روز سیزدهم از ماه تیر انجام می‌پذیرد. سیزدهمین روز هر ماه کهنه و گذشته تیر نامگذاری شده‌است و هم‌زمان شدن نام روز با نام ماه را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند. این جشن در روزگار قدیم سومین جشن مهم ایرانیان پس از نوروز و مهرگان بوده است.

در دوران کهن تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه نویسندگان در ایران باستان بوده‌است.

در مازندران جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود. بر پایه گاهشماری باستانی مازندران شب سیزدهم تیرماه جشن تیرماه سیزه شو برگزار می‌شود.

جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی در آغاز تیرماه بوده‌است، شاید این روزها مهمترین تاثیر جشن‌های باستانی پیش از آنكه برای شادمانی باشد، نوعی مبارزه با فراموشی است. فراموشی تاریخ، فراموشی انسان‌های بزرگ و فراموشی فداكاری …

بی‌گمان جان‌مایه‌ی جشن تیرگان را باید در همین راستا یعنی کشمکش خوبی و بدی و شادمانی رهایی و ماندگاری ایران‌زمین از گزند اهریمنان و بدخواهانی چون آپوش (دیو خشک‌سالی) و افراسیاب تورانی نماد تیره‌روزی و ویران‌گری جست‌وجو کرد.

واژه‌ی تیر نیز بخشی از پیکره‌ی نمادین این جشن به‌شمار می‌آید چه آنجا که ایزد باران و باران‌خواهی است و چه آن ‌هنگام که ابزاری برای گسترش مرزهای ایران به‌کار رفته است.

ایران چون از دیرباز سرزمینی خشک و کم‌آب بوده و مردمش نیز بیشتر کشاورزی می‌کردند، همواره دست به آسمان داشته و نگاهشان بر زمین بوده است. آنان در گذر روزگار به‌خوبی دریافتند که چگونه بهترین بهره را از آب ببرند. کندن کاریز، ساختن سد، آب‌‌انبار و برپایی جشن‌هایی همچون خوردادگان، آبانگان و تیرگان در بزرگداشت آب، بخشی از تلاش نیاکان ما در پاسداری از این داده‌ی اهورایی بوده است.

به زاده شده های ماه تیر از فروشگاه یادگار هدیه بدهید.

تیرگان، جشن باران‌‌خواهی

پس تیرگان را باید جشن باران‌‌خواهی دانست، زیرا در فرهنگ ایرانیان تیر یا تیشتر، که در ادبیات پارسی با نام‌هایی چون «شباهنگ»، «ورآهنگ» و «ستاره‌ی سحری» شناخته شده، ستاره‌ی باران است که هرگاه در آسمان بدرخشد مژده‌ی باران می‌دهد، او سرور همه‌ی ستارگان است که هیچ پری و جادویی نمی‌تواند بدان آسیب رساند.

به باور ایرانیان، تیشتر به گونه‌ی اسبی سپید با گوش‌ها و لگام زرین در سیزده تیر پس از سه ده شب نبرد آپوش، دیو خشک‌سالی، را شکست داده، باران‌زایی آغاز می‌شود.

چرایی پیدایش

افزون‌بر کارکرد باران‌زایی تیرگان، چرایی‌ پیدایش این جشن را باید در داستان آرش کمان‌گیر نیز بررسی کرد، آنجا که منوچهر پیشدادی، پادشاه ایران، از سپاهیان افراسیاب تورانی شکست خورده، داوری میان دو کشور و گستردگی مرزهای آنان به پرتاب تیری سپرده می‌شود.

آرش کمان‌گیر که به او شیواتیر نیز می‌گویند به ‌پا می‌خیزد و برای پرتاب تیر آماده می‌شود، او به‌درستی می‌داند پهناوری کشورش، کین‌خواهی خون هم‌رزمانش و سربلندی هم‌میهنانش بسته به بازوان او دارد.

تیرگان را جشن می‌گیریم تا نكند فراموش كنیم آن روزگاری را كه سپاه منوچهرشاه ایرانی در محاصره افراسیاب تورانی گرفتار بود، بر ایرانیان چه گذشت.

نكند فراموش كنیم چشمان اشك‌آلود زنان و دخترانی را كه با هزار امید به دستان آرش می‌نگریستند تا مبادا خانه و كاشانه‌شان به دست دشمن بیافتد.

و نكند از یاد ببریم آن دمی را كه آرش شیواتیر، آن بزرگمرد دلیر، وقتی تنها راه نجات كشور را در پرتاب تیری دید، چگونه جانش را در تیر كرد و مرز ایران را گسترانید.

تیرگان را جشن می‌گیریم تا با یادآوری فداكاری آرش كه برجسته‌ترین نمونه از جان‌گذشتن برای نجات میهن است، بتوانیم هنگام سختی پایدار باشیم، به آسانی خم به ابرو نیاوریم و سرسخت باشیم.

تیرگان را جشن می‌گیریم تا در دلمان تازه شود آن غرور ملی را كه در درازای تاریخ سبب شد تا به امروز ایرانی بمانیم و یادمان نرود كه ما امروزیان فرزندان همان دیروزیانیم كه گاه رنج كشیدند، گاه جنگیدند، گاه در شادی زیستند و گاه در غم از دست دادن فرزندانشان گریستند و در آخر ایران را به ما سپردند.

آیندگان منتظرند، ما نیز امسال همچون سالیان پیش در جشن تیرگان، در گرمترین روزهای تابستان، برای باریدن باران دعا می‌كنیم و در جشن باران بر روی هم آب می‌ریزیم تا یاد باران را زنده كنیم، فال كوزه می‌گیریم و به شریك شادی‌هایمان هدیه‌ای ارزانی می‌كنیم، قصه سرگذشت آرش كمانگیر را برای فرزندانمان بازگو می‌كنیم، بی‌گمان داستان آرش شعله میهن‌دوستی را در وجودشان روشن خواهد كرد.

آیین آب پاشی در تیرگان

این جشن در کنار آب‌ها، همراه با بزم‌هایی وابسته با آب و آب‌پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیشِ رو همراه است و همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند، با نام همگانی «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سر شوران» یاد شده‌است. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یکدیگر، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می‌کنند.

در برخی سامان‌ها و بومسارها مانند فراهان صدها سال است این جشن به شیوه با شکوه در آغاز تیر برگزار می‌شود. یکی از مناسک ویژه در جشن تیرگان فراهان رسم آب پاشان است که با آرزوی بارش مطلوب باران در سال پیش رو، برگزاری فال کوزه و دستبند تیر و باد همراه است.

دستبند تیر و باد

در روز تیرگان، مراسم دیگری پس از صرف شیرینی به نام رهایی از دستبند تیر و باد اجرا می‌شود. این دستبند از هفت ریسمان با رنگ‌های متفاوت درست شده و بر روی دست افراد شرکت‌کننده بسته می‌شود. سپس به سمت مکانی مرتفع می‌روند و دستبند خود را در باد رها می‌کنند. باد آرزوهای آن‌ها را با خود می‌برد و در ادامه افراد این شعر را می‌خوانند:

تیر برو باد بیا                غم برو شادی بیا

محنت برو روزی بیا         خوشه مرواری بیا

زمان و مکان برگزاری جشن تیرگان

مراسم تیرگان به طور رسمی در روز سیزدهم تیر ماه انجام می‌شود امام ممکن است در بعضی از شهرها این جشن در رزوهای دیگری نیز انجام شود. در ادامه به تعدادی از شهرهایی که جشن تیرگان را برگزار می‌کنند با ذکر تاریخ اشاره می‌کنیم.

• مازندران: تیرگان در این منطقه با نام تیرماه سیزده شو شناخته شده  و در شب سیزدهم آبان برگزار می‌شود.
• فراهان: در این منطقه تیرگان به پاسداشت گندم و در زمان برداشت آن از زمین‌های کشاورزی در رزو اول تابستان انجام می‌شود.
• گیلان: تیرماسینزه نام جشن تیرگان در شهرهای استان گیلان است که به همین نام نیز در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

علاوه بر شهر‌های گفته شده، زرتشتیان شهر‌های تهران، کرج، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز و سایر شهرها تیرگان را جشن می‌گیرند.