جشن مهرگان ، جشن اعتدال پاییزی
جشن مهرگان یکی از مهمترین و پرشورترین جشن‌های فرهنگی و سنتی ایران است که هر ساله در اوایل ماه مهر برگزار می‌شود. این جشن یکی از مراسم و جشن‌های اصلی ایران است که با اعتدال پاییزی پیوند دارد و در مهر روز یعنی روز شانزدهم مهرماه برگزار می‌شود. این جشن معمولاً چندین روز به طول می انجامد. در واقع در میان جشن های ایرانیان دو جشن از همه برتر بود. یکی نوروز و دیگری مهرگان. مهرگان در میان بخش جنوبی ایران و به ویژه در خراسان جنوبی ارجمندتر بود و در حقیقت نوروز آنها به شمار می آمد.
در استان خراسان در سده‌های گذشته این جشن را با نام جشن سر میزو یا جشن سر برج میزان برگزار می‌کرده‌اند. معیار سنجش ابتدایی این جشن همان زمان برابری شب و روز یا اعتدال پائیزی بوده‌است، اما در طول زمان بر اساس معیارها و ابزارهای سنجش مختلفی چون زمان و مکان این مراسم باستانی تغییراتی داشته‌است به‌طوری که امروزه نزد زرتشتیان ایران ۱۰ مهر و تا مهر روز از ماه مهر برگزار می‌شود، اما در گاهشمار جلالی روز مهرگان، ۱۶ مهر ماه تعریف شده است. البته در میان مردم خراسان جنوبی اول مهر یا ۷ مهر ماه برگزار می‌شود. شایان ذکر است این جشن در جوامع ایرانی خارج از ایران نیز برگزار می‌شود.
جشن مهرگان ، جشن اعتدال پاییزی
مراسم جشن مهرگان
جشن مهرگان در روزگار گذشته باشکوهی خاص برگزار میشد و مانند نوروز دارای مراسمی بود. در این جشن رسم بر این بود که مردم به یکدیگر و به سلطان هدیه می فرستادند و معمول ترین این هدایا مشک و عنبر و پارچه های گرانبها و زر و سیم (نقره) بود.
از دیگر مراسم رقص و پوشیدن لباس‌های رنگارنگ، پرداختن به آتش و تهیه‌ی غذاهای سنتی و محلی و آرزوی روزهای روشن و زیبا است که با آرامش و صلح با همه افراد خانواده برپا می‌شود.
در سالهای اخیر نیز جشن به مناسبت آغاز فصل پاییز در شهرهای مختلف همراه با برنامه‌های مختلفی برگزار می‌شود که شامل رقص و موسیقی، اجرای تئاتر، فروش محصولات دست‌ساز و خوراکی‌های سنتی ایرانی می‌شود.
افراد با لباس‌های سنتی در این جشن مشتاقانه شرکت می‌کنند و شادی و خوشحالی به همه اطراف منتقل می‌شود.
در این جشن باشکوه به زیبایی‌های فرهنگی و سنتی ایران پرداخته و ارتباطات انسانی تقویت می‌شود. در مجموع، جشن مهرگان فرصتی است برای همگرایی و اتحاد مردم ایران در یک فضای پرانرژی و خوشایند.
دلیل نامگذاری جشن مهرگان
ریشه واژه مهر به واژه مشترک هندوایرانی میترا باز می‌گردد. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن است.
بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا می‌کنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آنچه که میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه «پیمان و قرارداد». البته مهر به معنای فروغ و روشنایی و خورشید نیز به کار رفته‌است.
مهر که در زبان اوستایی میثره و در زبان پارسی باستان و در سانسکریت میترا (mitra) آمده است، در زبان پهلوی بصورت mitr تغییر یافته که در نهایت در پارسی مهر شده است.
هاشم رضی ایران‌شناس و مترجم ایرانی واژه «گان» را پسوندی می‌داند برابر با معنی جشن؛ بنابراین می‌توان این جشن را «جشن مهر» یا «مهرگان» نامید.ولی این گفته برخلاف ادبیات کلاسیک فارسی است که در آن بیشتر شاعران ایرانی از رودکی تا دیگران عبارت «جشن مهرگان» را به کار برده‌اند.
بلعمی مورخ مشهور نام مهرگان را مربوط به ماه مهر می‌داند:چون كاوه تاج بر سر افريدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افريدون بر تخت نشست، عدل و داد بگستريد و مهر او اندر جهان منتشر شد.
ایرانیان قدیم مهر را مظهر فرشته ی مهر و دوستی و عهد و پیمان می دانستند و آن را نماد فروغ و روشنایی می پنداشتند و در نظر آنان مهر واسطه ای بود بین پروردگار و آفریدگان، و چون مظهر نور بود بعدها به معنی خورشید هم استفاده شد.
تاریخچه و متن هایی درباره مهرگان
تاریخچه جشن مهرگان به هزاره دوم قبل از میلاد بر می گردد و بیشتر از 40 قرن قدمت دارد. این جشن دست کم تا دوران شاهان باستانی چون فریدون بازمی‌گردد.
هحامنشیان به مهر ارج بسیار می نهادند و در مهرماه جشن مهرگان را در تخت جمشید باشکوه بسیار برپا می ساختند. زیرا این جشن هنگام برداشت محصول و هنگام آوردن باج و خراج پس از برداشت محصول بود. هدیه آوران که در نقوش تخت جمشید دیده می شوند، در همین ماه به پارسه آمده و هدایا را تقدیم می کردند.
بیرونی در التفهیم چنین آورده: اندر این روز آفریدون ظفر یافت بربیور اسب جادو، آنک معروف است به ضحاک و به کوه دماوند باز داشت و روزها که پس مهرگان است همه جشن اند بر کردار آنچه از پس نوروز بود.
در شاهنامه ثعالبی آمده است: روزی که فریدون ضحاک را مغلوب و محبوس ساخت روز مهر از ماه مهر بود که مردم آن را جشن گرفته، مهرگان نامیدند و آن را گرامی داشتند.
حکیم فردوسی توسی در شاهنامه به روشنی به کهن بودن و پیدایش این جشن در زمان پادشاه فریدون اشاره کرده است.
به روز خجسته سَرِ مهر ماه به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام گرفتند هر یک ز یاقوت جام
میِ روشن و چهرهٔ شاه نو جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست ازو ماه و مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
