جشن آبانگان، پاسداشت آب پاک
جشن آبانگان در گاهشمار زرتشتیان در روز آبان از ماه آبان برابر با دهمین روز از هشتمین ماه سال برگزار می‌شود. در این جشن ، ایرانیان باستان به ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه‌ها، پاکی و فزونی آب‌ها را از پروردگار یکتا درخواست می‌کرده‌اند.
در روزگار ما بیش از هر زمانی ارج آب و ارزش پاک نگاه داشتن آن در پهنه‌ی خشک و تفتیده‌ی میهن‌مان پدیدار است. شمار باشندگان (:ساکنان) کشور بیش از هر زمانی در جغرافیای امروز افزایش یافته است. با این شمارِ باشندگان ارزش آب بیشتر می‌شود و همین نکته ما را بیش‌ازپیش وادار میکند تا به دوراندیشی و خردمندی نیاکان و باورهایشان پی ببریم.
آبان ایزدْبانویِ آب‌های روی زمین و نگاهبانِ پاکی و بی‌آلایشی در جهانِ هستی است. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی، یکی از تابناک‌ترین چهره‌ها و یکی از کارآمدترین نقشْ وَرزان است.
در جشن آبانگان، پارسیان به ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه‌ها، فرشتهٔ آب را نیایش می‌کنند. ایرانیان کهن آب را پاک (مقدس) می‌شمردند و هیچ‌گاه آن را آلوده نمی‌کردند و آبی را که ویژگی سه‌گانه‌اش (رنگ- بو- مزه) دگرگون می‌شد برای آشامیدن و شستشو به کار نمی‌بردند. زرتشتیان نیز در این روز همانند سایر جشن‌ها به آدریان‌ها (آتشکده‌ها) می‌روند و پس از آن برای گرامی داشت مقام فرشتهٔ آب‌ها، به کنار جوی‌ها و قنات‌ها رفته و با خواندن اوستای آبزور (بخشی از اوستا که به آب و آبان وابسته است) و به دستیاری مُوبَد خوانده می‌شود، اهورامزدا را ستایش کرده و درخواست فراوانی آب و نگهداری آن را کرده و پس از آن به شادی می‌پردازند.
فلسفه جشن آبانگان
اولین عنصر حیات را آب می دانند که حتی قبل از خاک به وجود آمده و در همه ی مذهب ها و فرهنگ ها به آن نگاه ویژه دارند. انسان در تمام طول حیات خود به دنبال نوشیدن آب بود که عمر جاودانه و شادابی و جوانی را برایش به ارمغان بیاورد. اهمیت آب در زندگی بشر جدا از مایه حیات بودن، با اعمالی مثل غسل، وضو، تطهیر، غسل تعمید، شست و شوی اموات و خرده فرهنگ هایی چون از آب گذشتن، آب پاشیدن پشت مسافر یا پاشیدن آب برگور آشکار می شود. درفرهنگ کهن ایران زمین آب نماد پاکی ، حیات ، برکت و … است . گذشتن از آب در فرهنگ باستانی ایرانیان به معنای تولدی تازه بود و اکثر قهرمان ها قبل از موفقیت آن را انجام میدادند.
داستان دیگری که برای جشن آبانگان در تاریخ آمده را به قحطی و خشکسالی هشت ساله ایران‌زمین نسبت می‌دهند. نقل است که به‌مدت هشت سال در ایران باران نبارید و تلفات بسیاری در زمین و جانداران و انسان‌ها اتفاق افتاد. سرانجام در آبان روز از ماه آبان، درهای آسمان گشوده شد و باران رحمت الهی باریدن گرفت. ایرانیان نیز پایان رنج خشکسالی را جشن گرفتند و آن روز را آبانگان نامیدند.
ابوریحان بیرونی نیز در کتاب «آثارالباقیه» از این داستان و ربط آن به آبانگان می‌گوید:
آبان روز دهم آبان ماه است و آن را عید می‌دانند که به جهت همراه بودن دو نام، آبانگان می‌گویند. در این روز «زو» پسر طهماسپ از سلسله پیشدادیان به شاهی رسید، مردم را به کندن قنات‌ها و نهرها و بازسازی آن‌ها فرمان داد، در این روز به کشورهای هفت‌گانه خبر رسید که فریدون، بیوراسب (ضحاک – آژی دهاک) را اسیر کرده و خود به پادشاهی رسیده و به مردم دستور داده است که خانه و زندگی خود را مالک شوند.
در کتاب جشن‌های ایران باستان نیز، در باب تاریخچه جشن آبانگان چنین آمده:
در دوران جنگ‌های میان ایرانیان و تورانیان، به فرمان افراسیاب کاریزها و نهرهای آب ویران و پر شده بود. زو پسر تهماسب دستور داد تا آن کاریزها را آباد و لای‌روبی کردند و انهار بزرگ آب روان ساختند و به همه‌جا ترتیبی داد تا جوی‌های آب برسد. در این روز بود که به همه مردم کشورها آگاهی رسید که پادشاهی از ضحاک بشد و فریدون به پادشاهی رسید و مردمان پس از دورانی دراز، ایمن و آسوده خاطر شده و به کارهای خود پرداختند.
مراسم جشن آبانگان
این جشن‌های کهن باستانی در طول زمان، دست‌خوش تغییرات شده و نحوه فعلی و رایج با شکل تاریخی برگزاری آن جشن تفاوت دارد. البته این مساله درباره جشن‌های زنده‌ای چون نوروز که همچنان رایج است و چه جشن‌هایی که در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده‌اند صدق میکند و پدیده ای غیر طبیعی نیست.
به هر جهت گفته می‌شود که جشن آبانگان نیز با تفاصیل و آیین‌های ویژه‌ای همراه بوده که به مرور زمان از خاطر رفته و امروزه اثری از یادکرد آن در میان نیست. آنچه از این جشن چون دیگر آیین‌های کهن باقی مانده، خوانش سرودهایی از اوستا و دعای آفرینامه و چیدمان سفره‌ای مقدس با حضور نمادهای امشاسپندان و ایزدبانوی آناهیتا است. برخی اعتقاد دارند که سفره‌های نذری تحت عنوان «بی بی» چون «سفره بی بی سه‌شنبه» که همچنان گاهی برگزار می‌شوند نیز می‌تواند بازمانده آیین‌های مرتبط با آناهیتا باشد.
از دیگر آیین‌های مخصوص جشن آبانگان اختصاص این روز به مردان یا زنان بود. اگر در این روز باران می‌بارید، آبانگان به مردان تعلق می‌گرفت و آن‌ها تن خود را در آب شست‌وشو میدادند. چنانچه این روز بدون بارش باران طی می‌شد، آبانگان را زنانه می‌دانستند و آن‌ها به درون آب می‌رفتند.
