جشن چهارشنبه سوری، سنت کهن ایرانیان
چهارشنبه سوری یکی از قدیمی‌ترین و پرشورترین جشن‌های ایرانی است که از گذشته تا به امروز در فرهنگ ما جایگاه ویژه‌ای داشته است. این جشن که در آخرین سه‌شنبه شب سال برگزار می‌شود، فرصتی است برای دورهمی، شادی، روشن کردن آتش و استقبال از بهار. در این مقاله، به ریشه‌های تاریخی این جشن، آداب و رسوم سنتی چهارشنبه سوری در گذشته و تفاوت‌های آن با چهارشنبه سوری امروزی خواهیم پرداخت.
ریشه‌های جشن چهارشنبه سوری
واژه «سوری» در زبان فارسی به معنی سرخ و آتشین است. چهارشنبه‌سوری در واقع جشنی است که در آن آتش به‌عنوان نماد روشنی، پاکی و زدودن پلیدی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بر اساس منابع تاریخی، ایرانیان باستان در شب آخرین چهارشنبه سال، آتشی بزرگ برپا می‌کردند و با شادی و پایکوبی دور آن، از فروهر نیاکان خود یاد می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند که این جشن راهی است برای دور کردن انرژی‌های منفی سال کهنه و استقبال از خوش‌یمنی و شادی در سال جدید.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری در گذشته
در زمان‌های قدیم، مردم در چهارشنبه سوری مراسم متنوعی برگزار می‌کردند که هرکدام از آن‌ها معنا و فلسفه خاصی داشت. برخی از این رسوم عبارت‌اند از:
۱. پریدن از روی آتش و خواندن اشعار قدیمی
مردم در این شب هفت بوته آتش روشن می‌کردند و به نوبت از روی آن می‌پریدند. هنگام پریدن، اشعاری مانند:
“زردی من از تو، سرخی تو از من”
را زمزمه می‌کردند. این شعر به معنای سپردن بیماری، غم و اندوه به آتش و دریافت گرمی، سلامتی و شادی از آن بود.
۲. قاشق‌زنی: رسم جالب دختران و پسران جوان
یکی از رسوم جذاب این شب، قاشق‌زنی بود. دختران و پسران جوان با پوشاندن چهره خود، یک کاسه یا قابلمه کوچک در دست می‌گرفتند و به در خانه‌های همسایه می‌رفتند. صاحب‌خانه بدون آنکه فرد را ببیند، درون ظرف او آجیل، شیرینی، نخودچی، کشمش یا سکه می‌ریخت. این رسم نماد برکت و طلب روزی بود.
۳. مادران، دختران دم‌بخت را با جارو به بیرون می‌انداختند!
در برخی مناطق ایران، مادران دختران دم‌بخت خود را با جارو از خانه بیرون می‌انداختند و معتقد بودند که این کار باعث باز شدن بخت دختر و ازدواج او در سال جدید می‌شود!
۴. فال‌گوش ایستادن و رازگشایی از سال جدید
در این رسم، افراد به طور پنهانی پشت در خانه‌ها یا در کوچه‌ها می‌ایستادند و به اولین حرف‌هایی که از زبان رهگذران یا اهل خانه شنیده می‌شد، توجه می‌کردند. اگر جملات مثبت بود، نشانه خوش‌یمنی و اتفاقات خوب در سال آینده تلقی می‌شد.
۵. تهیه آجیل مشکل‌گشا
خانواده‌ها در این شب آجیلی مخصوص تهیه می‌کردند که شامل هفت نوع خشکبار و آجیل بود. مردم معتقد بودند که خوردن این آجیل، مشکلات و سختی‌های زندگی را در سال جدید از بین می‌برد.
رقص و آواز دور آتش: اوج شادی چهارشنبه سوری قدیم
یکی از زیباترین صحنه‌های چهارشنبه سوری در گذشته، دورهمی‌های خانوادگی و برپایی مراسم رقص و موسیقی سنتی در کنار آتش بود. مردم با پوشیدن لباس‌های محلی، دایره‌وار دور آتش می‌چرخیدند، دست می‌زدند و ترانه‌های قدیمی و محلی می‌خواندند.
موسیقی و ترانه‌های قدیمی چهارشنبه سوری
یکی از ترانه‌هایی که در بسیاری از مناطق ایران خوانده می‌شد، این شعر معروف بود:
“چهارشنب سوری، بیا بریم دشت و صحرا
آتیش روشن کنیم امشو، خوش باشیم تا فردا”
همچنین در برخی مناطق، نوازندگان سنتی با نواختن سازهای محلی مثل دف، تنبک، دایره و نی، فضا را برای رقص و پایکوبی شادتر می‌کردند.
رقص‌های محلی در چهارشنبه سوری
- رقص کردی: در مناطق کردستان، مردم با لباس‌های رنگارنگ محلی، دست در دست هم حلقه می‌زدند و با ریتمی خاص دور آتش می‌چرخیدند.
- رقص آذری: در آذربایجان، رقص گروهی شاد همراه با حرکات سریع پا انجام می‌شد.
- رقص لری و بختیاری: این نوع رقص شامل حرکات پرانرژی با همراهی صدای سرنا و دهل بود.
این ترکیب موسیقی و رقص، چهارشنبه سوری را به جشنی به‌یادماندنی تبدیل می‌کرد.
چهارشنبه سوری امروزی؛ تغییرات و خطرات
با گذشت زمان، برخی از سنت‌های زیبای چهارشنبه سوری کمرنگ شده‌اند و جای خود را به روش‌های جدیدتر داده‌اند.
۱. ترقه‌بازی و خطرات آن
متأسفانه در سال‌های اخیر، جای آتش‌های سنتی را مواد محترقه و ترقه‌های خطرناک گرفته است. این موضوع باعث بروز حوادث ناگوار مانند سوختگی، آسیب‌های جدی و حتی مرگ در برخی موارد شده است.
۲. کاهش مراسم سنتی
امروزه بسیاری از مردم قاشق‌زنی، فال‌گوش ایستادن و پریدن از روی آتش را انجام نمی‌دهند. همچنین، رقص و موسیقی سنتی نیز کمتر به چشم می‌خورد.
۳. شب‌نشینی‌های خانوادگی، یک سنت زیبا که باید حفظ شود
با این حال، هنوز هم برخی از خانواده‌ها سعی می‌کنند چهارشنبه سوری را مانند گذشته، با نشستن دور هم، خوردن آجیل مشکل‌گشا و تعریف کردن داستان‌های قدیمی جشن بگیرند.
سخن پایانی؛ بازگشت به سنت‌های زیبای چهارشنبه سوری
چهارشنبه‌سوری یک جشن ملی و کهن ایرانیان است که هدف آن ایجاد شادی، نشاط، از بین بردن انرژی‌های منفی و استقبال از سال جدید بوده است.
اگرچه روش‌های امروزی برگزاری این جشن تغییر کرده، اما می‌توان با احیای سنت‌های زیبای گذشته مانند پریدن از روی آتش، قاشق‌زنی، دورهمی‌های خانوادگی، موسیقی و رقص محلی، دوباره روح زیبای این جشن را زنده کرد.
بیایید چهارشنبه‌سوری را به دور از خطرات و با حفظ سنت‌های اصیل ایرانی جشن بگیریم تا هم شادی این شب حفظ شود و هم از آسیب‌ها جلوگیری کنیم.
شما چهارشنبه سوری را چگونه جشن می‌گیرید؟ آیا خاطراتی از مراسم قدیمی این شب دارید؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید!
منبع تصاویر: freepik
